Ethereum mười năm: Hành trình tiến hóa tư tưởng của Vitalik

Ngày 30 tháng 7 năm 2015, mạng chính của Ethereum chính thức được khởi động.

Sự ra đời của Bitcoin giống như một huyền thoại tự nhiên, không có nhân cách và không ai sửa đổi; trong khi Ethereum thì giống như một kịch bản chưa hoàn thành, tác giả luôn hoạt động trên sân khấu.

Vitalik Buterin, nhà lý tưởng công nghệ nổi tiếng từ khi còn trẻ, đã dành mười năm để liên tục đưa triết lý, giá trị và những cuộc đấu tranh cá nhân của mình vào trong mã.

Từ tầm nhìn "máy tính toàn cầu" ban đầu, đến những suy ngẫm về quản trị sau cuộc khủng hoảng DAO, từ việc hợp nhất (Merge) đến những thay đổi sâu rộng của quỹ...... Mỗi lần tiến hóa của Ethereum đều ghi dấu sâu sắc những tư tưởng của Vitalik.

Mười năm hành trình của Ethereum cũng là lịch sử sự tiến hóa không ngừng của tư tưởng Vitalik.

Utopia của những người thiên tài

Năm 2008, một cuộc khủng hoảng tài chính đã gây ra những biến động chưa từng có.

Trong bối cảnh ngân hàng sụp đổ, niềm tin bị phá vỡ, Bitcoin đã xuất hiện như một làn sóng mới, phát đi tiếng gọi kháng cự đối với trật tự cũ. Công nghệ mới này không chỉ thu hút những người đam mê công nghệ và mật mã, mà còn thay đổi quỹ đạo cuộc đời của một cậu bé - Vitalik Buterin.

Anh hùng từ xưa đến nay đều là thanh niên, ở độ tuổi mà hầu hết mọi người gặp gỡ tình yêu, Vitalik 17 tuổi lại gặp Bitcoin.

Năm 2011, Vitalik đã biết đến Bitcoin từ cha của mình - một nhà khoa học máy tính. Sau khi từ bỏ trò chơi "World of Warcraft", Bitcoin đã trở thành sở thích mới của Vitalik.

Anh bắt đầu tìm kiếm các diễn đàn Bitcoin trên mạng, cho đến khi tìm thấy người sẵn sàng trả cho anh bằng Bitcoin cho bài viết của mình. Khi đó, mỗi lần anh đăng một bài blog, anh có thể nhận được 5 Bitcoin.

Bài viết của Vitalik nhanh chóng thu hút sự chú ý của Mihai Alisie, một người đam mê Bitcoin ở Romania. Hai người bắt đầu liên lạc và vào cuối năm 2011 đã cùng nhau thành lập tạp chí "Bitcoin Magazine".

Năm 2013, Vitalik đã sử dụng Bitcoin mà anh kiếm được từ việc viết bài để đi du lịch khắp thế giới, thăm những người yêu thích Bitcoin ở Israel, London, San Francisco, Los Angeles và nhiều nơi khác. Khi trở về Toronto, anh tin chắc rằng sự hiểu biết của mọi người về blockchain 2.0 là sai lầm.

Bởi vì họ đều cố gắng xây dựng các ứng dụng phức tạp trên Bitcoin, nhưng chức năng kịch bản của Bitcoin quá hạn chế.

Vitalik nhận ra rằng, nếu anh ấy viết một phiên bản Bitcoin có ngôn ngữ lập trình Turing hoàn chỉnh, thì mạng lưới này có thể cung cấp tất cả các dịch vụ kỹ thuật số, sao chép mạng xã hội trên blockchain, tái cấu trúc thị trường chứng khoán, thậm chí xây dựng các công ty hoàn toàn kỹ thuật số mà không bị kiểm soát bởi bất kỳ thực thể chính phủ nào.

Cùng năm tháng 11, Vitalik 19 tuổi đã chuyển đổi ý tưởng này thành một tài liệu trắng và đặt tên là: Ethereum.

Bản whitepaper này nhanh chóng gây chấn động trong toàn bộ giới crypto, mọi người lần đầu tiên nhận ra rằng blockchain không chỉ có thể hoạt động như một loại tiền tệ, mà còn có thể trở thành một nền tảng phi tập trung toàn cầu.

Joseph Lubin, Gavin Wood và các đồng sáng lập khác đã cùng nhau tham gia, Lubin thậm chí đã gọi ông là "thiên tài người ngoài hành tinh mang đến món quà phi tập trung".

Vào thời điểm đó, Vitalik là một người lý tưởng cực kỳ thuần khiết. Trong một cuộc phỏng vấn, anh không giấu giếm việc bản thân có một thế giới quan nhị nguyên, cho rằng hầu hết các vấn đề xã hội đều xuất phát từ sự tập trung quyền lực. "Tôi coi mọi thứ liên quan đến sự quản lý của chính phủ hoặc sự kiểm soát của doanh nghiệp là thuần túy xấu xa."

Tuy nhiên, luôn có một khoảng cách giữa chủ nghĩa lý tưởng và thực tế.

Sự chia rẽ đầu tiên bùng nổ trong nội bộ đội ngũ. Một số đồng sáng lập mong muốn Ethereum trở thành một thực thể thương mại có thể sinh lợi, trong khi Vitalik thiên về việc duy trì mô hình cộng đồng phi lợi nhuận, mở. Ông thậm chí đã đề xuất giảm tỷ lệ phân bổ của bản thân và các nhà sáng lập khác trong Ethereum để tránh sự tập trung quyền lực quá mức trong tương lai.

Vào tháng 6 năm 2014, xung đột đạt đến đỉnh điểm.

Vitalik yêu cầu Charles Hoskinson và Amir Chetrit rời khỏi đội ngũ, cùng năm thành lập Quỹ Ethereum (EF), xác lập hướng đi quản trị phi lợi nhuận. Cùng năm, Gavin Wood cũng rời đi do bất đồng với Vitalik về ưu tiên phát triển và hướng đi phi lợi nhuận, và vào năm 2020 đã thành lập Polkadot.

Trong cuộc phỏng vấn với TIME, Vitalik thừa nhận rằng tầm nhìn cải cách của Ethereum có nguy cơ bị tham lam áp đảo: "Nếu chúng ta không lên tiếng, những gì có thể được xây dựng chỉ là những thứ có thể mang lại lợi nhuận ngay lập tức, mà chúng thường không phải là những gì thế giới thực sự cần."

Vào ngày 30 tháng 7 năm 2015, hàng chục lập trình viên trẻ tuổi đã chứng kiến mạng chính Ethereum tự động khởi động trong một văn phòng nhỏ ở Berlin. Không có lễ hội hoành tráng, không có sự đưa tin rộng rãi từ truyền thông, chỉ có một nhóm những người lý tưởng đang lặng lẽ theo dõi những khối đang chạy trên màn hình.

Tầm nhìn của "Máy tính Thế giới" đã từ sách trắng trở thành hiện thực.

Tuy nhiên, đằng sau ánh hào quang, Vitalik trẻ tuổi đã không chuẩn bị đầy đủ để đối mặt với thế giới thực tế phức tạp và tàn khốc hơn.

Vết nứt lý tưởng

Trong những năm đầu của sự ra đời của Ethereum, Vitalik giống như một nhà utopia công nghệ thuần túy. Ông tin tưởng rằng ý nghĩa tối thượng của blockchain nằm ở sự phi tập trung, nhấn mạnh rằng bất kỳ ai cũng có thể tự do xây dựng ứng dụng trên Ethereum mà không cần sự chấp thuận của quyền lực trung ương.

Tại hội nghị Devcon 1 năm 2015, Vitalik đã nhấn mạnh nhiều lần về tính mở (Open) và không cần tin tưởng (Trustless) của Ethereum, vẽ nên một thế giới lý tưởng được dẫn dắt bởi mã thay vì quyền lực.

Nhưng phi tập trung không có nghĩa là mọi thứ tự nhiên hướng tới điều tốt đẹp. Vitalik vừa phản đối tập trung, vừa không thể tránh khỏi việc trở thành trọng tài cuối cùng cho ý kiến của cộng đồng. Nghịch lý quyền lực tinh vi này đã được phóng đại hoàn toàn trong cuộc khủng hoảng DAO sắp tới.

Năm 2016, The DAO hoạt động trên Ethereum như quỹ đầu tư phi tập trung đầu tiên trên thế giới, huy động hơn 12 triệu Ether, trị giá 150 triệu USD. Tuy nhiên, vào tháng 6, một hacker đã khai thác lỗ hổng hợp đồng thông minh để tấn công, đánh cắp khoảng 3,6 triệu ETH.

Năm đó, Vitalik chỉ mới 22 tuổi, vừa quen với việc được gọi là "V thần". Sau khi khủng hoảng bùng nổ, anh gần như không ngủ nghỉ mỗi ngày để giao tiếp với cộng đồng, xây dựng kế hoạch, và cố gắng khắc phục.

Nhu cầu cấp bách bảo vệ tài sản của nhà đầu tư đã tạo ra một xung đột lớn với tín điều công nghệ phi tập trung. Cuối cùng, Vitalik đã chọn một con đường thỏa hiệp và thực tế: ủng hộ việc phục hồi các quỹ bị đánh cắp thông qua hard fork và để toàn bộ cộng đồng bỏ phiếu quyết định.

Quyết định này đã thành công trong việc ổn định thị trường và cũng khiến cho Ethereum trước đây phân tách thành ETH và ETC ngày nay.

Trong cuộc khủng hoảng này, Vitalik không chỉ mất đi giấc ngủ, mà còn mất niềm tin vào việc "thực hiện hoàn hảo" các hợp đồng thông minh và hình ảnh lãnh đạo "hoàn hảo" mà trước đây. Cũng chính vì chuyện này, người "thánh" 100% tin tưởng vào công nghệ đã biến mất, một Vitalik thực dụng hơn đã bước lên một hành trình mới.

Sau khi khủng hoảng DAO kết thúc, Vitalik đã thừa nhận khoảng cách giữa lý tưởng và thực tế trong blog "Thinking About Smart Contract Security". Ông đề xuất cần phải đưa ra các cuộc kiểm toán an ninh và xác minh hình thức nghiêm ngặt hơn, và bắt đầu thảo luận về các vấn đề quản trị trong các bài phát biểu công khai, nhấn mạnh rằng "sự hợp tác của cộng đồng" chứ không phải chủ nghĩa tuyệt đối về công nghệ mới là chìa khóa cho sự thành công của Ethereum.

Khủng hoảng đã mang lại sự suy ngẫm, nhưng thị trường lại nhanh chóng bước vào giai đoạn đầu cơ điên cuồng, gây gánh nặng nặng nề cho mạng.

Năm 2017, ICO (phát hành token ban đầu) trở thành phương thức huy động vốn hiện tượng, các dự án như EOS, Tezos, Bancor dễ dàng huy động hàng trăm triệu đô la trên Ethereum. Cuối năm đó, trò chơi NFT CryptoKitties do lượng người dùng tăng đột biến đã khiến Ethereum bị tắc nghẽn nghiêm trọng, phí Gas có lúc vượt qua 800 Gwei, Vitalik nhận ra: nếu vấn đề mở rộng không được giải quyết, Ethereum sẽ khó mà thực hiện được tầm nhìn phổ quát.

Trong cuộc phỏng vấn, anh không che giấu sự thất vọng đối với sự suy thoái của ngành: "Nhiều dự án có vẻ phi tập trung, nhưng thực chất chỉ là được đóng gói lại. Chúng ta phải chứng minh rằng lý do tồn tại của blockchain thực sự vượt trội hơn công nghệ truyền thống (như bảng Excel)."

Cơn sốt nhanh chóng qua đi, thị trường tiền mã hóa năm 2018 đã sụp đổ toàn bộ, ETH từ 1400 đô la giảm xuống còn 83 đô la, các dự án ICO hàng loạt biến mất.

Trong khoảng thời gian này, Vitalik liên tục suy nghĩ về cách đưa blockchain trở lại hướng có ý nghĩa.

Vào năm 2018, ông cùng với nhà nghiên cứu Harvard Zoë Hitzig và nhà nghiên cứu của Microsoft Glen Weyl đã công bố "Chủ nghĩa cấp tiến tự do: thiết kế một cơ chế quyên góp từ thiện linh hoạt", đề xuất cơ chế bỏ phiếu bình phương, hy vọng thông qua mô hình tài trợ công để những hàng hóa công thực sự có giá trị nhận được sự hỗ trợ về tài nguyên, thay vì bị chi phối bởi đầu cơ ngắn hạn.

Nhằm giải quyết vấn đề tắc nghẽn mạng do khả năng mở rộng không đủ, Vitalik và các nhà phát triển trong cộng đồng đã đề xuất EIP-1559, giới thiệu cơ chế phí Gas động, thúc đẩy Ethereum từ chứng minh công việc (PoW) sang chứng minh cổ phần (PoS), nhằm giảm tiêu thụ năng lượng và nâng cao khả năng giao dịch.

Cuộc khủng hoảng DAO, bong bóng đầu cơ và sự sụp đổ giá đã khiến Vitalik trải qua một sự chuyển biến tư tưởng sâu sắc. Anh từ một "thánh công nghệ" theo đuổi sự phi tập trung tuyệt đối, đã trở thành một người xây dựng phải xem xét đến an ninh, quản trị và giá trị xã hội.

Ethereum vẫn là utopia của anh ấy, nhưng nó không còn là một thiên đường công nghệ thuần túy nữa, mà là một con đường hiện thực gập ghềnh, cần sự thỏa hiệp, cân nhắc và một tầm nhìn rộng hơn.

Vitalik dần dần tìm thấy triết lý thực dụng của riêng mình trong quá trình này.

Chiến trường bên ngoài mã

Nếu như Vitalik từ 2015-2019 đã trải qua một sự chuyển mình từ chủ nghĩa lý tưởng kỹ thuật thuần túy sang sự thực dụng, thì từ 2020-2022, ông đã trải qua một bước ngoặt tư tưởng quan trọng khác: ông bắt đầu đối diện với sự phức tạp của thế giới thực, từ lý tưởng kỹ thuật đơn thuần chuyển sang suy nghĩ đa chiều, cân nhắc giữa quản trị xã hội, trách nhiệm công cộng và chính trị thực tế. Đặc biệt là chiến tranh Nga-Ukraine, đã khiến ông bắt đầu sử dụng ảnh hưởng của mình để đối mặt với chính trị.

Vào tháng 8 năm 2020, trong bài viết "Mô hình tin cậy", ông đã đề xuất rằng blockchain sẽ không bao giờ có thể hoàn toàn đạt được "không tin cậy" (trustless), các hợp đồng xã hội và mối quan hệ quyền lực trong thực tế không thể bị giải phóng hoàn toàn, điều này trái ngược hoàn toàn với ý tưởng ban đầu của ông về việc thay thế hoàn toàn sự đồng thuận của con người bằng mã.

Năm 2021, Vitalik trong bài viết "Moving Beyond Coin Voting Governance" đã chỉ trích mô hình quản trị bỏ phiếu bằng token đơn lẻ, cho rằng trọng số vốn không nên là logic quyết định duy nhất, kêu gọi xây dựng sự đồng thuận đa dạng và cơ chế quản trị mềm, cố gắng làm cho blockchain phù hợp hơn với logic quyết định của xã hội loài người.

Một người lý tưởng, hòa nhập sâu hơn vào thực tế.

Năm 2022 là năm mà Ethereum và Vitalik phải đối mặt với những thách thức lớn - hợp nhất (Merge).

Từ PoW đến PoS, quá trình chuyển đổi cơ chế đồng thuận không hề suôn sẻ. Nhiều thành viên trong cộng đồng Ethereum đã chỉ trích rằng PoS thực chất đã tập trung quyền lực hơn nữa vào tay những người nắm giữ vốn lớn, một số thợ mỏ và nhà điều hành nút thì bày tỏ sự không hài lòng khi mô hình khai thác PoW mà họ đã duy trì suốt nhiều năm bị loại bỏ.

Dù vậy, Vitalik và quỹ vẫn kiên quyết thúc đẩy việc hợp nhất. Vào ngày 15 tháng 9, Ethereum chính thức hoàn thành Merge, PoW rút lui khỏi sân khấu lịch sử.

Vitalik nhấn mạnh rằng nâng cấp này không chỉ là giảm mạnh tiêu thụ năng lượng PoW (giảm khoảng 99,95% năng lượng), mà còn đặt nền tảng cho các bước tương lai như Sharding và Rollup mở rộng, giúp khả năng xử lý lên tới hàng nghìn đến hàng vạn giao dịch mỗi giây trở thành hiện thực.

Đối với lời nói về "nhà độc tài", ông phản hồi rằng việc quản trị Ethereum dựa vào sự đồng thuận của cộng đồng chứ không phải phán quyết của một cá nhân, tất cả các thay đổi lớn đều được thông qua EIP, cuộc họp các nhà phát triển cốt lõi và thảo luận công khai.

Vào tháng 2 cùng năm, chiến tranh Nga-Ukraine bùng nổ.

Vitalik, người gốc Nga và sinh ra ở Moscow, hiếm khi phá vỡ "sự trung lập", đã lên án Putin bằng tiếng Nga trên mạng xã hội, gọi đây là "tội ác đối với nhân dân Ukraine và Nga", và viết câu nói nổi tiếng: "Ethereum là trung lập, nhưng tôi thì không."

Chỉ vài tuần sau, Vitalik đã hỗ trợ Ukraine thông qua việc quyên góp tiền điện tử, tổng cộng quyên góp 1.500 ETH (khoảng 5 triệu đô la) cho hai kênh Unchain Fund và Aid for Ukraine để hỗ trợ nhân đạo và quân sự.

Cùng năm vào tháng 9, ông đã tự mình đến